Perspektywa czasowa – inne podejście do badania satysfakcji z pracy

Standardowe badanie zadowolenia z pracy polega na opracowaniu listy spraw, którymi interesują się pracownicy, a następnie na opracowaniu skali oceny. Wypełniających ankiety najczęściej pyta się o zadowolenie z wynagrodzenia, otrzymanych szkoleń, relacji z przełożonym i współpracownikami, komunikacji wewnętrznej oraz awansu.

Zaletą takiego podejścia jest możliwość oceny szczegółowych aspektów pracy, wadą są problemy metodologiczne związane z interpretacją wyników. Z typowego badania zaangażowania w pracę trudno dowiedzieć się, jaka jest przyczyna problemów, które wpływają na satysfakcję z pracy. Z tego powodu proponuję dodatkową metodę pomiaru zadowolenia z pracy, która uzupełnia naszą wiedzę na temat tego, co pracownicy lubią, a czego nie lubią w pracy. Metoda ta oparta jest o stosunek pracownika do upływającego czasu.

Pojęcie "perspektywa czasowa" w psychologii nie jest nowe. W różnych badaniach wykazywano na przykład istotny związek pomiędzy motywacją, a wybieganiem w myślach w dalekie punkty w przyszłości. Jednak dopiero w ostatnich latach zjawisko to doczekało się większego zainteresowania badaczy. W największym stopniu przyczynił się do tego Philip Zimbardo, który wraz z Johnem Boydem opracował specjalny kwestionariusz służący do mierzenia pięciu perspektyw czasowych (w żargonie psychologicznym nazywanych perspektywami temporalnymi).
Człowiek, który swoją energię kontruje na przeszłości, teraźniejszości lub przyszłości wykazuje bardzo charakterystyczne zachowania i postawy w stosunku do rodziny, pracy, zainteresowań a nawet finansów. Na przykład ci z nas, którzy żyją przede wszystkim dniem dzisiejszym mają często problemy z oszczędzaniem pieniędzy. Najciekawsze jest jednak to, że ludzie rzadko uświadamiają sobie, iż w swoim zachowaniu wykazują jakąś tendencję. Łącząc charakterystyczne zachowania ludzi z perspektywą czasową możemy łatwiej przewidywać siłę motywacji kogoś, kto zabiera się za jakąś pracę lub projekt. Zdaniem Zimbardo, struktura czasu jest bardziej rozbudowana niż nam się wydaje, bowiem składa się nie z trzech obszarów, a z pięciu.

Mamy zatem:

• przeszłość negatywną (przetrzymywane w pamięci bolesne doświadczenia życiowe, frustracje, kumulacja negatywnych emocji),

• przeszłość pozytywną (miłe i znaczące doświadczenia biograficzne, poczucie spełnia, nagrody oraz poczucie dumy z osiągnięć),

• teraźniejszość hedonistyczną (źródła codziennych przyjemności, nastawienie na poszukiwanie wrażeń, bodźców emocjonalnych),

• teraźniejszość fatalistyczną (wytworzone negatywne przekonania co do możliwości zaspokojenia różnych potrzeb, rozwijanie poglądów o przymierzu sił przeciwko nam lub naszym zamiarom),

• przyszłość (podejmowanie decyzji z myślą o odroczonych nagrodach oraz optymizm związany z planowaniem życia).

Skutki społeczne związane z wytworzeniem u kogoś silnej jednostronnej perspektywy czasowej mogą być bardzo istotne dla jednostki i całych grup a nawet społeczeństw. Zimbardo w jednym z wywiadów udzielanych "Gazecie Wyborczej" apelował do Polaków, aby porzucili przeszłość, bo zbyt mocno wpływa ona na zachowania w teraźniejszości (bardzo niski poziom zaufania społecznego). Również przebieg indywidualnej kariery zależy w dużym stopniu od tego, jak ktoś radzi sobie z niepomyślną przeszłością. Jeśli ciągle wraca do porażki, rozpamiętuje i szuka przyczyny, dlaczego spotkało go jakieś osobiste nieszczęście, to ma problemy z pokonywaniem trudności. Ludzie, którzy szybko zapominają o trudnych chwilach z przeszłości lepiej radzą sobie z bieżącymi problemami. Z drugiej strony, każdy z nas potrzebuje poczucia własnej skuteczności. To właśnie zapewnia wysoka koncentracja na przeszłości pozytywnej. Warto przechowywać w pamięci ważne i miłe chwile, które pozwalają nam uwierzyć we własne możliwości i talenty. Wzmacnia to determinację i konsekwencję w dążeniu do celu. Ludzie pozbawieni poczucia sukcesu w przeszłości unikają ambitnych wyzwań, wolą unikać rozczarowań i obniżają swoje oczekiwania wobec życia.

Sposób w jaki wytwarza się stosunek do czasu teraźniejszego związany jest z interpretacją bieżących wydarzeń. Chyba każdy spotkał się w życiu z negatywnym nastawieniem kogoś do jakiejś sprawy. Osoby takie wyróżniają się marudzeniem i utrudnianiem sobie życia. Ich umysły filtrują każdy pomysł szukając ukrytych celów. Są szczególnie wrażliwi na różnego rodzaju teorie spiskowe. Fatalizm jest więc silnie związany z nastawieniem do innych i ogólną postawą życiową. Obok teraźniejszości fatalistycznej, która powinna być przez każdego kontrolowana, funkcjonuje czas, który jest źródłem przyjemności. Hedonizm w różnych koncepcjach filozoficznych ma czasem negatywne oceny, ale w teorii Zimbardo podkreśla się, że bez czerpania przyjemności z codziennych drobnych spraw, trudno zachować równowagę emocjonalną. Warto na chwilę zapomnieć o całym świecie i dać porwać się pasji. Nie myśleć o efektach i zyskach ze swoich czynów, tylko cieszyć się jakąś pracą samą w sobie. Innymi słowy - czas teraźniejszy hedonistyczny polega na postawie pełnego zaangażowania, koncentracji na jakiejś sprawie "tu i teraz". Ludzie, którzy w pracy doświadczają takiego stanu mają wrażenie, że w takich chwilach czas stanął w miejscu.

Piąty wymiar perspektyw czasowych to przyszłość. Nie dzieli się ona już na aspekt negatywny i pozytywny, bo oczywiście nie sposób ocenić jej, zanim się wydarzy. Jednak część ludzi bardzo mocno przewiduje skutki swojego działania w przyszłości (postawa pro aktywna), a część woli biernie czekać na to, co przyniesie ślepy los (postawa reaktywna). Ci pierwsi, zwani przez Zimbardo "przyszłościowcami" lepiej planują, organizują i realizują swoje cele. Drudzy za to często popełniają te same błędy ze względu na nieuświadomiony schemat działania. Nie widzą swojego wpływu na to, gdzie znaleźli się w hierarchii społecznej.
Teoria perspektyw czasowych jest uniwersalna (da się nią objąć prawie wszystkie obszary zachowań) i niezwykle użyteczna do przewidywania siły motywacji.
Pięć wymiarów pozwala w interesujący i głęboki sposób scharakteryzować problemy współczesnego człowieka. Zimbardo zauważył, że ludzie odnoszący sukces w życiu charakteryzują się zrównoważoną perspektywą czasową (kontrolują negatywne wymiary czasu i rozwijają pozytywne wymiary). Natomiast kłopoty mają zazwyczaj ci, którzy skupiają się na jednym z wymiarów. Na przykład, jeśli ktoś zbyt mocno skupia się na karierze (skrajny przyszłościowiec), to cierpi na tym jego rodzina, przyjaciele i on sam ze względu na ciągłe gonienie za realizacją przyszłych celów. Z drugiej strony, skrajny hedonista, który nie myśli o przyszłości, ma skłonności do szukania coraz mocniejszych wrażeń (stąd eksperymentowanie z narkotykami, hazardem, przygodami seksualnymi, itp.).

Zainteresowanych pogłębieniem wiedzy o teorii perspektyw czasowych zapraszam do książki "Paradoks czasu" Zimabardo, gdzie w pasjonujący sposób przedstawione są dziesiątki praktycznych przykładów wykorzystania teorii do zrozumienia zachowań ludzi. Zamiast jednak pytać pracowników, czy są zadowoleni z warunków pracy, komunikacji wewnętrznej, otrzymanych szkoleń i podobnych spraw, można zbadać, jakie są dominujące w zespole perspektywy czasowe. Może jest tak, że sprawy z przeszłości nie pozwalają myśleć optymistycznie o realizacji zadań, albo przyszłość firmy widzi tylko jej kierownictwo. A może czas zatrzymują fataliści, którzy już znają odpowiedź na każde pytanie związane z rozwojem firmy? Warto to wiedzieć.

Chcąc zatem wiedzieć czy pracownicy lubią swoją pracę sprawdzajmy też (oprócz zadowolenia z typowych elementów pracy), jakie cele sami dostrzegają dla siebie, co pcha ich do rozwoju, co sprawia, że chce się im przychodzić do pracy oraz jakie nierozwiązane sprawy z przeszłości zabierają im energię do działania.

Paweł Błaszkiewicz - Trener Grupy ODiTK

Więcej o perspektywie czasowej przeczytać można:

• P. Zimbardo, J. Boyd, Paradoks czasu, PWN, Warszawa 2009.
• E. Tarkowska, Czas w społeczeństwie. Problemy, tradycje, kierunki badań, Ossolineum, Wrocław 1987.
• M. Sobol-Kwapińska, Żyć chwilą? Postawy wobec czasu a poczucie szczęścia, KUL, Lublin 2007.
• C. Nosal, B. Bajcar, Czas w umyśle stratega: perspektywa temporalna a wskaźnik zachowań strategicznych, "Czasopismo Psychologiczne" 1999, s. 55-68.